Şeyh Kuleyni
Makaleyi PDF formatında kaydet
Şeyh Muhammed Ebu Cafer Kuleynî,
İslam dünyasının tanınmış simalarından birisidir. Özellikle
Ehl-i Beyt’in (a. s) hadisleri üzerine araştırma yapanlar, onu çok iyi tanırlar. Eserleri, asırlarca tükenmeyen bir kaynak olmuş, etki ve bereketi günden güne artmıştır. Onun yaşamının,
fıkıh ,
hadis ve
rical boyutlarını tanımak için -ki bunlar eşsiz eseri “
el-Kâfi”de daha çok belirginleşiyor- geniş bir şekilde araştırmak gerekir. Bu kısa yazıda sadece bu eşsiz şahsiyetin biyografisini kısa bir şekilde açıklamaya çalışacağız.
[Düzenle]
Onun doğum tarihi tam belirlenmiş değildir. Ama,
İmam Muhammed Cevad’ın (a. s) ,
İmam Ali Hadi’nin (a. s) ve
İmam Hasan Askeri’nin (a. s) ashabından hadis naklettiğinden hicri 3. Yüz yılın ikinci yarısında dünyaya geldiği söylenmektedir.
Her halükârda
Gaybet-i Suğra’nın hepsini ve ihtimalen İmam Hasan Askeri’nin (a. s) hayatının da bir bölümünü görmüştür.
[Düzenle]
Şeyh Muhammed Kuleynî (r. a) ,
Abbasi hilafetinin kargaşa döneminde yaşamıştır. Hicri 2. yüz yılın yarısından başlayıp 4. yüz yılın ilk çeyreğine kadar süren bu dönemde halifeler birbiri ardınca ya öldürülüyor ya da azlediliyorlardı. Böylesi hızla değişen siyasi bir ortamda o günün toplumunun, ilmi ve kültürel yönden büyük ilerlemeler kaydederek yeni yeni önemli ilmi merkezlerin oluşmasına şahid oluşu gerçekten ilginçtir.
Rey,
Kum,
Bağdat,
Kufe gibi şehirler zamanının fıkıh, hadis,
tefsir,
lugat,
edebiyat,
tarih,
kelam vs. ilimlerin genelde odaklandığı yerlerdi. Merhum Kuleyni (r. a) bu ortamdan faydalanarak ömrünü Bağdat ve Rey şehirlerinde Ehl-i Beyt (a. s) hadislerini toplamakla geçirmiştir.
[Düzenle]
Muhaddislerin hal tercümesi alanında yazılmış olan kitapların hepsinde onun adı Muhammed b. Yakup b. İshak olarak kaydedilmiştir. Yalnızca
İbn Esir “
el-Kamil” adlı eserinde onun babasının adını hatalı olarak “Ali” diye yazmıştır.
Muhammed b. Yakup Kuleynî’nin
Şia’nın hadiste önde gelen iki büyük muhaddisi, yani “
Men la Yehzuruhul Fakih” adlı eserin müellifi Muhammed b. Hüseyin Saduk ve “
Tehzib” ile “
İstibsar”ın müellifi olan
Muhammed b. Hasan Tusi ile ismi aynıdır. Her üçünün de ismi “Muhammed” ve künyesi “Ebu Cafer”dir. Ama Merhum Kuleyni’nin babasının adı Yakup,
Merhum Saduk’un babasının adı Hüseyin ve Merhum Tusi’nin babasının adı Hasan’dır.
Şeyh Kuleyni’nin (r. a) lakaplarına gelince; onun birçok lakabı vardır. Bunlardan bazıları ikamet ettiği yerleri bildirir. Örneğin, Rey şehrine bağlı
Kuleyn köyünden olduğu için Kuleynî olarak tanınmıştır. Bu köy şimdiki Rey şehrinin 38 km. güney batısında olup Kum yolunun 5 km. uzaklığında yer almıştır.
Yine Rey ve Bağdat şehirlerinde kaldığı için “Razî” ve “Bağdadî” lakaplarını almıştır. Şeyh Kuleyni’nin (r. a) diğer lakapları ise onun ilmî makamını ifade etmektedir. Onların en meşhuru “
Sikat-ul İslam” lakabıdır. Bu lakap onun hadis naklindeki sadakat ve güvenirliğini bildirir.
[Düzenle]
Şeyh Kuleyni, gençliğini Kuleyn alimlerinin yanında geçirmiştir. Sonra kendisini daha çok ilerletmek için zamanında ilim merkezlerinden sayılan Rey şehrine göç etmiştir. Orada Rey alimlerinden hadis öğrenmiştir. Sikat-ul İslam Kuleynî (r. a) Ehl-i Beyt’ten (a. s) nakledilen hadisleri toplamak için defalarca
İran’ın çeşitli şehirlerine yolculuk yapmıştır. Bu yolculuklarında birçok hadis alimiyle de mülakat etmiştir.
Bir müddet Kum kentinde ikamet etmiştir; o dönemde Kum alimleri, sahih hadisleri uydurma hadislerden ayırt etmek hususundaki titizlikleriyle tanınmaktaydı. Kum’da hadis hazineleri ve ilmi birikimleri çoğaltıp daha bir derinleşti. Sonunda Hz. İmam Mehdi’nin (a. s) sefirlerinin ikamet ettiği zamanının ilim merkezi olan Bağdat şehrine yerleşti.
Sikat-ul İslam Kuleyni (r. a) Ehl-i Beyt’in (a. s) hadisleri ilim dalında birçok muhaddis ve alimden ders almıştır. Onların isimlerini bu kısa yazıda zikretmeyi gerekli bulmamakla birlikte bazılarını zikretmekte fayda vardır:
Ali b. İbrahim-i Kummi (
Tefsir-i Kummi’nin yazarı) ,
Şeyh Muhammed b. Ali b. İbrahim b. Muhammed-i Hemdani,
Şeyh Ebu-l Hüseyin Muhammed b. Ali Caferî Semerkandî,
Muhammed b. Ahmed-i Hifaf-i Nişaburi,
Hasan b. Fazl b. Yezidî Yemeni,
Hüseyin b. Hasan el-Haşimi Alevî Razî,
Ali b. Muhammed b. İbrahim b. Aban-ı Kuleyni ve
Ahmet b. Muhammed b. Ahmet b. Talha Ebu Abdullah Asimi. Bunların içerisinde Ali b. İbrahim b. Kummi, Şeyh Kuleyni’nin (r. a) en önemli üstatlarındandır.
Sikat-ul İslam Kuleyni’nin (r. a) öğrencileri sayılmayacak kadar çoktur. Çünkü o çeşitli şehir ve ilmi merkezlerde hadis nakletmiştir. Birçok alim de ondan hadis nakletmiştir.
Ebu Abdullah Ahmed b. İbrahim-i Samiri,
Ebu-l Hasan b. Davud,
Ebu-l Hasan el-Akranî,
Ahmet b. Hüseyn-i Attar,
Ali b. Muhammed-i Razi,
Muhammed b. İbrahim Numani,
Ali b. Abdullah el-Verrak ve diğer birçok kimse onun öğrencilerindendir.
Şii alimlerinin yanı sıra
Şafii fakihlerinden olan
Muhammed b. İbrahim b. Yusuf b. el-Katip gibi bazı
Ehl-i Sünnet alimleri de Merhum Kuleyni’den ders almışlardır. O, Bağdat’tayken “Kâfi” kitabını şeyh Kuleyni’den (r. a) nakletmiştir.
Yine
Ebu-l Kasım Ali b. Muhammed b. Abdu-l Kufi, ve
Abdullah b. Muhammed b. Zekvan da ondan ders alan Sünni alimlerdendir.
Sikat-ul İslam Kuleyni (r. a) “Kâfi” adlı önemli eserinden başka diğer kitapları da vardır. Ne yazık ki, onun eserlerinden bazıları hicri 11. Yüz yıla kadar kalmasına rağmen elimize ulaşmamıştır. Onlardan bazıları şöyledir:
1-
Rüya tabiri2-
Kitab-ur Re’d âlâ-l Karamite.
3-
Resail (veya Resail-ul Eimme -a. s-)
4-
Kitab-ur Rical.5-
Hasais-ul Gadir(veya Hasais-ul Yevm-ul Gadir).
Elbette Şeyh Mufid, Şeyh Tusi, Şeyh Saduk gibi bazı alimlere göre, Merhum Kuleyni’nin eserleri bundan azdır. Bunun nedeni ise onun ömrünün büyük bir kısmını (yaklaşık 20 yılını)
Ehl-i Beyt’in (a. s) hadislerini eşsiz eseri “Kâfi”de toplamakta geçirmesi olabilir.
Sikat-ul İslam Kuleyni’nin (r. a) en önemli eseri “el-Kâfi”dir. Dolayısıyla Merhum Kuleyni’nin bu eserini burada kısaca tanıtmaya çalışacağız:
Sikat-ul İslam Kuleyni (r. a) bu kitabını üç bölüme ayırmıştır:
1- Usul-ul Kâfi: Kâfi’nin bu bölümü taşıdığı önem dolayısıyla alimlerin oldukça ilgisini çekmiştir. Merhum Kuleyni, akait ve ahlakla ilgili hadisleri hiçbir Ehl-i Sünnet ve Şia’nın temel hadis kitaplarında eşine rastlanmayacak şekilde bölümlere ayırarak sınıflandırmıştır. Sekiz bölümde topladığı akait ve ahlakla ilgili hadisler şunlardan ibarettir: 1- Akıl ve Cehalet, 2- İlmin Fazileti, 3- Kitab-ı Tevhid, 4- Kitab-ı Hüccet, 5- İman ve Küfür, 6- Kitab-ı Dua, 7- Kur’an-ı Kerim’in Fazileti, 8- Kitab-ı İşret.
2-
Furu-u Kâfi: Bu bölümde 24 başlık altında
Kitab-ı Taharet,
Kitab-ı Salat,
Kitab-ı Siyam, vb. (fıkhi) konuları toplamıştır. Bu bölüm fakihlerin fıkhî hükümleri çıkarmak için başvurdukları önemli hadis kaynaklarından birisidir.
3-
Ravzat-ul Kâfi: Merhum Kuleyni (r. a) bu bölümde değişik konularla ilgili hadislere yer vermiştir. Bu bölümde,
Peygamber-i Ekrem’in (s. a. a) sireti,
kısas-ı enbiya,
Müslümanların hakları gibi çeşitli konular yer almıştır.
[Düzenle]
Kâfi’nin özelliklerinden birisi, az bir bölümü dışında bütün hadislerin senetlerini zikretmesidir.
Şeyh Kuleyni hadislerden bazısının senedinde “bu hadisi ashabımızdan bir gruptan naklediyorum” diye tabir etmiştir.
Bu tabiri ilk olarak kullanan Şeyh Kuleyni’dir. Merhum Kuleyni eğer bir hadisi bir üstadından nakletmişse onun ismini zikretmiştir; ama bir hadisi bir kaç üstadından nakletmişse o zaman onu bir şahsa isnat etmekten çekinmiş ve kısaca “bunu ashabımızdan bir gruptan naklediyorum” demiştir. Ama Merhum Kuleyni’nin “ashabımızdan bir grup” tabiriyle kimleri kastettiği bellidir. Bu tabirle kimleri kastettiği senedin bir sonraki halkasında yer alan ravilerin isminden anlaşılır.
Şeyh Tusi (r. a)
“el-Fihrist”te ve
Necaşi de
"Rical"de hadis naklederken aynı yöntemi kullanmışlardır.
Kâfi’nin diğer bir özelliği
Hz. İmam Mehdi’nin (a. f) özel naiplerinin zamanında yazılmasıdır. Kuleyni (r. a) de onların ikamet ettiği yer olan Bağdat’ta ikamet ediyordu. Tabi ki, o da diğer Şiiler gibi Hz. İmam Mehdi’nin (a. f) naipleriyle irtibat içerisindeydi. Bu yüzden Kâfi’yi yazdığı müddet içerisinde hadisleri onlara sunup, sahih olup olmadıkları hakkında onların görüşlerini alma ihtimali güçlüdür. Ama, Kâfi’nin hadislerinin naiplere sunduğuna veya naiplerin bu hadisleri İmam Mehdi’ye (a. f) sunduklarına dair elimizde kesin bir delil yoktur.
Başka bir özellik de Kâfi’nin hadislerinin çok olmasıdır. Kuleyni (r. a) bu kitapta 16199 hadis toplamıştır. Bu sayı
Sahih-i Buhari’nin hadislerinin yaklaşık iki katıdır. Sahih-i Buhari’nin hadisleri tekrarlananlarla birlikte 7275 tanedir.
[Düzenle]
Bazıları Kâfi’de zayıf hadislerin bulunduğunu ileri sürerek bu kitaba güvenilmeyeceğini söylüyorlar. Örneğin, Kâfi’de
Kuran’ın tahrif olunduğuna dair hadisler olduğu için bu kitap ve müellifi Kuleyni’nin hadislerine güvenilemeyeceğini söylemektedirler. Bu söz tamamen yanlıştır ve bunu ileri sürenin hadis ilminden habersiz olduğu gösterir. Çünkü herhangi bir inanca sahip olan kimse, kendi inancına göre hadis uydurduğu ispatlanmadıkça bu onun hadislerinin itibarına zarar vermez. Merhum Kuleyni’nin Kuran’ın surelerini okumanın fazileti hakkında naklettiği hadisler onun Müslümanların elinde bulunan mushafa sarılmaya amelen teşvik ettiği açıkça göstermektedir. Üstelik o, Kuran’ın tahrif edildiğine dair naklettiği hadislerin yanı sıra tahrifi reddeden hadisleri de nakletmiştir. Oysa, Kuran-ı Kerim’in tahrif olduğunu vurgulayan hadisler meşhur Ehl-i sünnet kaynaklarında daha fazladır; Örneğin Buhari c. 2 s. 307; c. 3 s. 215; c. 2 s. 140; c. 2 s. 179’a müracaat ediniz. O halde bir hadisin zayıf olması o hadisin bulunduğu kitabın zayıf olduğunu göstermez.
[Düzenle]
11 asırdan bu yana büyük Şii alimleri ve ilmî çevreler daima hadis ve hadise ait çeşitli konularda çok sayıda kitaplar yazmışlardır. Buna rağmen Kâfi ehemmiyet ve itibar açısından azamet ve değerini koruyarak günümüzde bile Kur’an-ı Kerim’den sonra en muteber kitaplar arasında yer almaktadır.
Kâfi’nin bu şekilde muteber olması, onun 11 asır boyunca hadis konusunda titiz ve eleştirmen muhaddisler tarafından araştırma ve incelemeye tabi tutulmasından dolayıdır. Kâfi’nin hadislerinin her biri tek tek binlerce
fakih,
hekim,
mütekellim,
muhaddis ve
hatibin incelemesinden geçmiştir ve bu kitabın senedinde yer alan raviler tek tek araştırılmış, onların muteber insanlar olup olmadıkları hakkında görüşlerini belirtmişlerdir ki, neticede onların takdir ve onayını kazanmıştır.
Başka bir ifadeyle masum imamla Kuleyni arasındaki vasıtaların incelenmesi esasına dayalı olan rical ilmi açısından Kâfi’nin hadislerinin itibar düzeyi; örneğin Ehl-i Sünnet’in meşhur hadis kaynağı olan Buhari ve Müslim gibi eserlerle mukayese edildiğinde hem muhteva ve hadisleri sınıflandırma yönünden ve hem de ravilerin tanınmış ve güvenilir olmaları açısından Kâfi’nin daha üstün olduğu ortaya çıkar. Ne yazık ki, Ehl-i Sünnet’te fıkıhta hadis ilmiyle ilgili içtihadi araştırmalar yasaklandığı için bu kitaplar üzerinde senet yönünden araştırma yapılmıyor. Ama, Şia’da böyle bir yasak ne fıkıhta ve ne de hadiste söz konusu olmamıştır ve onun için de sürekli olarak alimler hadislerin senetlerini incelemeye tabi tutabiliyor ve ölçüler dahilinde kendi görüşlerini söyleyebiliyorlar. Örneğin, Kâfi’de falan hadisin senet yönünden zayıf olduğunu ileriye sürebiliyorlar. Ama Sahih-i Buhari için böyle bir iş Ehl-i Sünnet camiasının alimleri tarafından yapılamıyor ve taklidi olarak Buhari’deki bütün hadisler sahih olarak nitelendiriliyor.
Burada Kâfi ve Kuleyni hakkında alimlerin övgülerinin bir kısmına kısaca nakledelim:
1-
Şeyh Müfit: Kâfi, Şia’nın (hadis) kitaplarının en büyüğü ve en faydalısıdır.
2- Şeyh Tusi “Rical”de şöyle diyor: Kuleyni (r. a) büyük bir alim ve hadis bilginidir. Onun birçok eseri vardır ki, Kâfi onların en meşhurudur.
3- Necaşi şöyle diyor: Muhammed b. Yakup b. İshak Ebu-l Cafer-i Kuleyni hadis konusunda titiz ve çok güvenilir birisidir. Değerli kitabı Kâfi’yi 20 yılda yazmıştır.
4-
Seyyid b. Tavus-i Hilli: Muhammed b. Yakup Kuleyni’nin emanetdarlığı ve güvenirliğini herkes kabul etmektedir.
5- İbn Esir: Kuleyni İmamiyye’nin ileri gelenlerinden ve alimlerindendir.
6-
Allame Seyyid Abdulaziz Tabatabai:
Zehebi “
Müştebeh” kitabının 2. cildinin 553. sayfasında onu şöyle methediyor: Muhammed b. Yakub-i Kuleyni Şia’nın ileri gelenlerinden olup, Abbasi halifelerinden Muktedir’in zamanında yaşamıştır.
7-
İbn Hacer Askalani: O, Şia’nin fakihlerinden ve Şia mezhebine göre kitap yazanlardandır.
Kuleyni ve Kâfi’yi başka birçok alim ve tarihçi de övmüştür ki, sözü uzatmamak için onları getirmiyoruz.
Bütün bu övgülerden alınan sonucu bir cümleyle şöyle özetleyebiliriz.
“Kâfi, İslami kitapların en muteber olanları arasında yer almaktadır. ”
Şunu da belirtmek gerekir ki şii alimlerinin görüşlerini nakletmekten gayemiz, Şia’nın öteki hadis kitaplarıyla mukayese edildiğinde Kâfi’nin değer ve itibar yönünden birinci makamda olduğunu beyan etmektir. Yani, hadis ilmi araştırmaları, Kâfi’nin senet ve metninin sıhhat ve yakine ulaştırma yönünden yüksek bir dereceye sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Onların bu övgüleri Kâfi’nin hadislerinin hepsinin mutlaka
Masumlar’dan (a. s) nakledildiği anlamında değildir. Bu yüzden genelde Şia uleması Kâfi’deki hadislerin hepsine güvenip, onlarla amel etmeyi farz bilmemişlerdir. Aksine, Kâfi’nin hadislerini öteki hadis kitapları gibi hadis ilmi ölçülerine göre inceledikten sonra hadislerin sahih olup-olmadığında karar verilmesi gerektiğine inanmaktadırlar.
Kâfi’ye şerh olarak bir çok kitaplar vardır ki bazıları onların sayısının 81’e ulaştığını söylemekteler.
Ancak, onlardan 4 tanesi açıklama ve sorunları halletme açısından diğerlerinden daha iyi olup şunlardan ibarettirler:
1-
Molla Sadruddin-i Şirazi’nin (Molla Sadra) şerhi. O kendi anlayışına göre Kâfi’deki hadisleri felsefi ve irfani yönden açıklamıştır.
2- Molla Sadra’nın öğrencilerinden olan
Molla Muhsin Feyz-i Kaşani “
Vafi” adlı eserinde üstadının görüşlerine yakın görüşler beyan etmiş.
3- Molla Salih Mazenderani’nin şerhi.
4-
Allame Meclisi’nin yazdığı “
Mir’at-ul Ukul” adlı şerhi. Bu şerhte Allame Meclisi hadisleri daha çok fakih ve muhaddislerin nazarıyla değerlendirmiştir.
[Düzenle]
Hadis bilginleri Merhum Kuleyni’nin (r. a) 329
ya da 328
hiçi yılının
Şaban ayında vefat ettiğini ileri sürmektedirler.
Şiî ve Sünni tarihçileri onun Bağdat’taki “
Bab-ul Kufe” denen mekanda vefat ettiğinde ittifak etmişlerdir. “Bab-ul Kufe” eski Bağdat’ın güneybatısında Kufe’ye bakan büyük kapılardan birisidir.
Mısırlı Ahmet Emin, “
Duh-al İslam ve
Müsteşrik Danaldisinde Şia Akidesi” adlı kitaplarında hataya düşürerek onun Kufe şehrinde vefat ettiğini zannetmişlerdir.
Şeyh Kuleyni (r. a) vefat edince Bağdat’ın bütün ileri gelenleri onun cenaze merasimine katıldılar. Cenaze namazını ise Şia’nın büyük alimlerinden
Seyyid Muhammed b. Cafer el-Hasan (ki Ebu Kirad diye tanınmıştır) kıldırmıştır. Mezarı şu anda Bağdat’ın “Cueyfir” bölgesindedir.
[Düzenle]
[Düzenle]
Wikifeqh Araştırma Gurubu
