Nehcu'l Belaga

Makaleyi PDF formatında kaydet

---

Nehcu’l Belaga, Hz. Ali’nin (a. s) kısa hilafeti döneminde buyurmuş olduğu 239 hutbe, 79 mektup ve 480 hikmetli kısa sözden oluşan bir kitaptır. Seyyid Razî adıyla meşhur olan ve büyük Şia âlimlerinden biri sayılan Muhammed b. Hasan el-Musavî (359-406) söz konusu hutbe, mektup ve kısa sözleri bir araya toplayarak değerli bir eser oluşturmuş ve bu eseri Nehcu’l Belaga olarak adlandırmıştır. O, bu değerli kitabı hicrî 400 yılında kaleme almıştır.

Nehcu'l Belaga'yı Yazma Fikri

[Düzenle]

---

Nehcu’l Belaga yazarı Seyyid Razî, bu eseri oluşturma hedefi hususunda kitabın önsözünde şöyle demektedir:
“Ömrümün baharındayken ve ömür dalım henüz ta‌zeyken, İmamların (a. s) özellikleri ve faziletleri hakkında bir kitap (Hasaisu’l-Eimme) yazmaya başladım. Bu kitapta, o zatların güzel ve değerli sözleri vardı. Elbette bu kitabın başında da belirttiğim gibi, bu işe belli bir hedef ve niyetle giriş‌tim. Ama İmam Ali’nin (a. s) özgün hususiyetlerini yazdıktan sonra bu kitabı bölümlere ve kısımlara ayırdım. Son bölümünde uzun hutbeler ye‌rine, öğütlerini hikmetlerini, örneklemelerini ve kısa edebî sözlerini bir araya topladım. ”
“Bazı dostlarım bu kitabı okuyunca çok beğenip övdüler, fesahat ve belagati ile eşsizlik ve özgünlüğüne hayran oldular. Bu nedenle benden İmam Ali’nin (a. s) çeşitli dallarda ve konulardaki öğüt, yazı, hutbe ve hik‌metli sözlerini toplayarak derlememi istediler. Onlar İmam Ali’nin (a. s) bu sözleri‌nin fesahat ve belagatini, Arapçanın incileri, dinî-dünyevî sözlerin nuranî olduğunu çok iyi biliyorlardı; çünkü böylesi özellikler hiçbir beşerî söz ve kitapta bir araya gelmemiştir. İmam Ali (a. s) , fesahatin kapısı, belagatin temeli ko‌numundadır. Fesahat ve belagatin gizlilikleri onun sözlerinde tecelli etmiş ve onunla bir düzene girmiştir. Her ha‌tip onun örneklendirmelerini almış, her vaiz onun sözlerinden yararlanmıştır. Buna rağmen o, herkesten ileridedir ve onlar İmam Ali’den (a. s) geri kalmışlardır. Zira onun sözlerinde ilâhî ilmin izi ve Peygamber’in (s. a. a) kokusu vardır. Ben de bu isteklerine icabet ettim ve telif ettiğim bu eserin adını da Nehcu’l Belaga koydum. ”

Nehcu'l Belaga'nın İslam Dünyasındaki Yeri

[Düzenle]

---

Nehcu’l Belaga kitabı 1000 yıl boyunca sürekli ilim, edep ve ilâhî öğretiler semasında nurlu bir güneş gibi parlamış, ışık saçmış; İngilizce, Fransızca, Almanca, Farsça, Urdu ve Türkçe dillerine tercüme edilip basılmıştır. İslâm bilginleri bu kitap için sayısız şerhler, talikalar, lügat açıklamaları, lafız beyanları, seçmeler, özetler, Nehcu’l Belaga’da Gezintiler ve Nehcu’l Belaga’dan Dersler adı altında sayısız kitaplar kaleme almışlardır.
Merhum Muhaddis Nuri, Seyyid Razî’nin Hesaisu’l-Eimme adlı kitabının bir nüshasının Şeyh Hadi Âl-i Kaşifu’l-Gıta’nın kütüphanesinde ve bir nüshasının da Hindistan Rambur Kütüphanesi’nde bulunduğunu söylemiştir. Aynı zamanda hicrî 1369 yı‌lında da Necef-i Eşref’te de basılmıştır.
Yazıldığı ilk yıllarda, bir kitap hakkında doğru dürüst bir hüküm vermek mümkün değildir. Şahsi sevgi, kin ve önyargılar, zayıf ve güçlü noktaların gizli kalması ve benzeri sebepler kitabın gerçeğinin gizli kalmasına veya değişik gösterilmesine sebep olabi‌lir. Ama bin yıldır bilginlerin fikirlerini üzerinde yoğunlaştırdıkları, ince görüşlü dü‌şünürlerin bilgisine ve basiretli insanların görüşüne su‌nulan bir kitapta bu tür ihtimaller düşünülemez. Bütün bunlara rağmen bir kitap, değerini korumuş ve dikkatleri kendi üzerinde odaklandırmışsa bu, o kitabın önem ve yüksek değerini gösterir.

← Bilginlerin İtirafları

Farklı İslâm mezheplerinden birçok edebiyatçı ve ilim erbabı, Nehcu’l Belaga kitabını çok dakik bir şekilde incelemiş, hakkında değişik görüşler belirtmişlerdir. Araştırmalarının sonunda kısaca şu itiraflarda bulunmuşlardır:
1- İbn Ebi’l-Hadid şöyle demektedir: “Nehcu’l Belaga’nın bir tek satırı, İbn Nubate’nin bin satırına bedeldir. Oysa İbn Nubate, bilginlerin ortak görüşü esasınca kendi asrının yegâne hatibi ve usta konuşmacısıydı. ”
2- Dr. Zeki Mübarek ise şöyle diyor: “Başka çaresi yok, açık bir şekilde itiraf etmeliyiz ki, Nehcu’l Belaga muteber bir kaynağa sahiptir. Aksi takdirde Şiilerin, yeryüzünde belagat ve fesahat şaheseri sözler söylemekte insanların en üstünü olduğunu söylememiz gerekecektir. ”
3- Alusî de şöyle diyor: “Ali b. Ebu Talib’in hutbelerini içeren Nehcu’l Belaga, ilâhî kelam nurunun bir ışığı‌dır ve nebevî mantık fesahati ile parlayan bir güneştir. ”
4- Üstat Halil Hindavî şöyle diyor: “Nehcu’l Belaga gibi farklı bölümlerinin, bir tek üslupla ve bir kişi tarafından yazılan bir başka kitap göremiyorum. Bu yüzden önemle vurguluyor ve tekrar ediyorum ki, Nehcu’l Belaga bir tek şahıstan ortaya çıkmış ve ona bir tek nefes üflenmiştir. ”
5- Mersefî ise şöyle diyor: “Nehcu’l Belaga, Kuran’ın fesahat, mucize, hidayet, ilim ve hikmet nuru için canlı bir örnektir. Bu kitap deha sahibi bilginlerin, seçkin filozofların ve büyük hikmet sahibi kimselerin kitapla‌rında görülmeyen nurlu öğütler, siyasî kanunlar ve yüce hikmetlerle doludur. ”
6- Dr. Muhammed Hüseyin Ali es-Sagir de şöyle söylemektedir: “Eğer ilim, edep ve yazı açısından rakiplerine üstün gelmek istiyorsan, Kuran ve Nehcu’l Belaga’yı ezberlemen gerekir. ”
7- Alusî Bağdadî şöyle diyor: “Nehcu’l Belaga, Müminlerin Emîri İmam Ali’nin (a. s) hutbelerini içermekte olup, yaratıkların sözünün üstünde ve Allah’ın sözünün altında bir kitaptır. Mucize derecesine çok yakın, hakikat ve mecaz yollarını ortaya koyan bir şaheserdir. ”
8- Yine İbn Ebi’l-Hadid şöyle diyor: “Fesahat ve belagat öğrenmek ve sözlerin üstünlüğünü bilmek isteyenler, Nehcu’l Belaga’daki hutbeler üzerinde düşünmelidirler. Zira Allah ve Resulünün sözü dışında hangi sözle mukayese edilirse edilsin, karanlık bir taş karşısında parlak bir yıldız gibi durmaktadır. Ayrıca bu kitaptaki aydınlığı, nuraniyeti ve azameti görmeli; nasıl bir korku ve dehşet yarattığını algılamalıdırlar. Allah bu kitabın konuşmacısını (Hz. Ali’yi) en hayırlı mükâfatlarla mükâfatlandırsın. İmam Ali bazen kılıcıyla İslâm’ı savunmuş, bazen de dili, beyanı, fikri ve kalbiyle İslâm düşmanlarının karşısında durmuştur. Cihat hususunda o, mücahitlerin efendisi, nasihatte vaizlerin en etkilisi, fıkıh ve tefsirde fakih ve müfessirlerin reisi, adalet ve tevhitte adil ve muvahhitlerin önderidir. Allah’a hiç de zor değildir bütün âlemi bir insanda toplaması. ”
9- İbn Ebi’l-Hadid bir başka yerde ise şöyle demekte‌dir: “Tevhit, adalet ve benzeri ilâhiyat konuları, bu ilâhî şahsın sözleri olmaksızın asla anlaşılamaz. Büyük sahabelerden nakledilen sözlerin hiçbirinde bu tür konuşmalara rastlamak mümkün değildir. Belki bu konuşmalar akıllarından dahi geçmiyordu. Zira akıllarından geçmiş olsaydı, beyan ederlerdi. Evet, bu Ali’nin (a. s) en büyük faziletlerinden biridir. ”
10- Dr. Zeki Mübarek diyor ki: “Ben öyle inanıyorum ki, Nehcu’l Belaga kitabını okumak insandaki cesaret ruhunu, mertliği ve nefis azametini güçlendir‌ir. Zira Nehcu’l Belaga kitabı, zorluklara aslanlar gibi göğüs geren güçlü bir ruhtan ortaya çıkmıştır. ”
11- Muhammed Emin Nevevî şöyle diyor: “Ali (a. s) bütün Kuran’ı ezberlemiş ve bütün sırlarından haberdardı. Kuran, Ali’nin eti ve kanıyla karışmıştır. Bu gerçeği sadece Nehcu’l Belaga okuyanlar anlayabilirler. ”
12- Üstat Emin Nahle şöyle ediyor: “Her kim nefis hastalığının iyileşmesini istiyorsa, İmam. Ali’nin (a. s) Nehcu’l Belaga’daki sözlerine yönelmeli ve o kitabın ışığında yürümeyi öğrenmelidir. ”
13- Muhammed Emin Nevevî, İmam Yahya Ye‌menî’nin Nehcu’l Belaga hakkındaki şu sözlerini nakletmektedir: “Her güçlü konuşmacı Ali’nin (a. s) sözlerinin manasından içmiş ve her belagat sahibi hatip onun metoduyla konuşmaya çalışmıştır. Ali fesahat ve belagatın kaynağı, yüklü yağmurların bulutudur. ”
14- Abbas Mahmud Ukad şöyle diyor: “Nehcu’l Belaga kitabında tevhit ayetlerinin ve ilâhî hikmetlerin feyizleri vardır ve bu feyizler, ilâhî öğretileri ve tevhidî ilkeleri öğrenmek isteyenlerin zihnini genişletmekte, basiret sahibi kılmaktadır. ”
15- Muhammed Abduh şöyle diyor: “Nehcu’l Belaga’yı mütalaa edince, fesahat devleti ve belagat aza‌meti gözümde tecessüm etti. Bu yüzden yakin ettim ki bu devletin yöneticisi, bu azametin kahramanı ve muzaffer bayraktarı hiç şüphesiz Ali b. Ebu Talib’tir. Nehcu’l Belaga’nın İmam Ali’nin (a. s) sözleri olduğundan şüphe edenlerin boş hayalleri gözlerimde yok oldu, bozuk düşünceleri ve batıl hayalleri silinip gitti. ”
16- George Jordac şöyle diyor: “Ali b. Ebu Talib, akıl açısından eşsiz bir insandı. İmam Ali İslâm’ın kutbu, İslâmî öğretilerin kaynağı ve Arap ilimlerinin çeşmesiydi. Araplar arasında var olan bütün ilimlerin temelini hiç şüphe yok İmam Ali atmıştır veya en azından bu konuda büyük bir katkıya sahiptir. ”
17- 255 yılında vefat eden Cahiz ise Hz. Ali’nin (a. s) bir tek cümlesi hakkında şöyle demektedir: “Allah-u Teala bu kısa cümleye, sahibinin temiz niyeti ve takva‌sıyla uyum arz eden azametten bir elbise, hikmet nurundan bir perde giydirmiştir. ”
Arap edebiyat ve belagat sahiplerinin Nehcu’l Belaga kitabının belagati hususunda hiçbir şüphe ve ithama düşmemelerinin nedeni, belki de onun bir benzerini getirmekten aciz ve güçsüz kalışlarıdır. İşte bu yüzden de Nehcu’l Belaga’nın üstünlüğünü ifade etmek zorunda kalmışlardır.
Daha önce de beyan ettiğimiz gibi bir şey hakkında bin yıl sonra verilen bir hüküm, her türlü sapmadan ve kusur‌dan uzaktır. Bu sözün daha iyi anlaşılması için değerli okuyucuların, hatta Şiî olmayan birçok eleştirmen ve ede‌biyatçıların sözlerine dikkat etmelerini istiyorum.

← İmam Ali’nin (a. s) Sözlerinin Değerlendirilmesi

Bazı edebiyat ve belagat bilginleri, Hz. Ali’nin (a. s) sözlerini dünyadaki diğer edebiyatçıların sözleri ile mukayese etmek, yorum ve tahlile tâbi tutmak istemişlerdir ve bu yolda oldukça ince ve derin araştırmalar yapmış‌lardır. Bunlardan bazılarına yer vermek istiyoruz:

←← Nehcu'l Belaga ve İbn Nubate'nin Sözleri

1- İbn Ebi’l-Hadid Mütezilî, Nehcu’l Belaga’nın hutbelerinden birini şerh edip açıkladıktan sonra, İmam Ali’nin sözü ile İbn Nubate’nin sözünün mukayesesi adı altında bir bölüm açmış ve şöyle demiştir: “Burada büyük hatip Abdurrahim b. Nubate’nin hutbelerinden bir bölümüne yer vereceğiz. Bu hutbeler bazı açılardan diğer hutbelerle karşılaştırıldığında, bunların daha incelikli ve üstün oldukları göze çarpmaktadır. İnsanlar, İbn Nubate’nin hutbelerinin aşığı olmuşlardır. Bütün uzmanlar, İbn Nubate’nin öğütlerinin son derece güzel ve çekici olduğu konusunda ittifak etmişlerdir. ”
Ardından İbn Nubate’nin şöyle başlayan öğüt dolu hutbelerinden birini nakletmiştir: “Ey insanlar, hazırlıklı olun; aranızda göç zili çalınmıştır. Önce çıkın; şüphesiz ki teslim alınacağınız an yaklaşmıştır. ”
Daha sonra bu hutbenin bazı kelimelerini inceleyerek şöyle demiştir: “Bir yerde ‘kahkari’ kelimesi bir satırın yarısında tekrarlanmıştır ve bu, edebî açıdan olumlu sayılmaz. Kaldı ki, bu hutbenin içindeki bazı kelimeler de kulağa asla hoş gelmemekte ve konuşma adabından uzak insanların sözlerini andırmaktadır. ”
Diğer cümleleri hakkında ise şöyle demiştir: “Bu cümleler ne zarif bir anlama sahiptir ne de lafız açısından tatlı ve akıcıdır. ”
Evet, eğer bu kelimelerden bir teki Nehcu’l Belaga’da görülmüş olsaydı, biz onu övmezdik ve dolayısıyla da bu kitap sıradan bir kitap sayılırdı.
2- Kalakşendî, Subhu’l-A’şa adlı kitabında şöyle diyor: “Müminlerin Emiri Ali (a. s) şöyle buyurmuştur: ‘Her insanın değeri, güzel yaptığı şeyledir. ’ Şairin biri de Hz. Ali’nin bu sözündeki anlamı aynı şekilde kendi şiirine yansıtmıştır:
Ey beni kınayan! Bırak beni de değerim artsın
İnsanların kıymeti, güzel yaptığı şeyledir. ”
Sadece bu şiirin ikinci mısrası birçok kusurlarıyla Ali’nin (a. s) sözünün anlamını içermektedir. Ama burada “kullu-mriin” (her insan) lafzı yerine “kullun-nas” (bütün insanlar) kelimesi kullanılmıştır ve iki “nun”, aralarında bir tek sakin harf yer alacak şekilde bir araya getirilmiştir. Cümlenin orijinalinin başındaki “fa” edatı ise, gereksiz ve faydasızdır. Dolayısıyla iki cümle aynı anlam içerdiği hâlde, şairin sözü edebî açıdan birçok eksiklikler içermektedir.

←← Nehcu'l Belaga ve İkinci Halife'nin Sözleri

3- George Jordac, önce Ali b. Ebu Talib’in hürriyet hakkında söylediği, “Asla başkasının kulu olma; şüphesiz ki Allah seni hür yaratmıştır. ” buyruğuna, ardından Ömer b. Hattap’ın da bu anlamda söylemiş olduğu, “İnsanları nasıl köle edersiniz? Oysa anneleri onları hür doğurmuştur. ” sözüne değindikten sonra şöyle demiştir: “Burada görüldüğü gibi Ali b. Ebu Talib’in sözü ile Ömer b. Hattab’ın sözü arasında temelde çok büyük farklılıklar vardır. Zira ilk olarak Ömer’in sözünde yer alan hürriyet kelimesi diğer çağdaşların kullandığı gibi kölelik kavramının karşıtı olarak kullanılmıştır; çünkü o zamanlar insanlar köle ve cariye olarak alınıp satılıyordu. Ancak Ali b. Ebu Talib’in sözü geniş anlamda bir hürriyet ve özgürlüğü kapsamaktadır ve insan varlığının önemli bir boyutunu içermektedir.
İkinci olarak Ömer b. Hattap sadece köle sahiplerine seslenmiş ve insanları neden köleleştirdiklerini onlara sormuştur. Oysa onlara nasihat etmenin hiçbir faydası yoktur. Ancak Ali b. Ebu Talib burada bizzat kölelere seslenmekte, onlara özgürlük ruhunu aşılamaktadır. Onlara, kendilerine dayanmalarını ve yaratılış düzeninin aksine kendilerini köle edinenlere karşı kıyam etmelerini söylemektedir. Hz. Ali (a. s) bu kısa sözüyle kölelerin kalbine heyecan tohumu ve sömürgecilerin boyunduruğundan kurtuluş ümidini ekmektedir.
Üçüncü olarak Ömer b. Hattap, insanların özgürlüğünü annelerinden doğuşuna bağlamıştır, oysa Ali b. Ebu Talib, özgürlüğün kökenini ilâhî bir takdire, sünnete (tekvinî yasaya) ve yaratılış âlemine dayandırmıştır. Bu da şüphesiz ki, anneden doğuştan kaynaklanan özgürlükten çok daha geniş ve köklü bir anlam ifade etmektedir. ”

İmam Ali’nin Sözlerinin Toplanması

[Düzenle]

---

İmam Ali’nin (a. s) ashabı arasında büyük bir aşk ve tutkunlu‌ğun yanı sıra basiret ve ilim sahibi olan, aynı zamanda rical âlimlerinin de ifade ettiği gibi, doğru sözlü, doğru inançlı ve güvenilir olan bir grup vardı. Bunlar, İbn Abbas, Kumeyl b. Ziyad, Hâris-i A’ver, Rüşeyd-i Hecerî, Meysem-i Temmar, Hucr b. Adiyy, Esbağ b. Nubate, Sa’saa b. Suhan, Nuf el-Bekkalî, Zirar b. Zamure, Zeyd b. Vehb gibi yüce makama ve büyük bir üne sahip kimselerdi. Hayatlarının da tanıklık ettiği gibi, aydın kalpli olan bu in‌sanlar, bizzat kendi zamanlarında artık bundan böyle hilafet makamına Ali b. Ebu Talib gibi birinin geçemeyeceğini, gökyüzünün Ali gibi birinin sesini asla duymayacağını anlamışlardı. İşte bu yüzden sürekli Hz. Ali ile birlikte bulunuyor, can-ı gönülden sözlerini dinliyorlardı.

← İmam Ali'nin Sözlerini İlk Toplayan Kimse

Sabırsız âşıklar, Cuma ve Bayram namazlarında camilerde, savaş meydanlarında, genel toplantılarda ve özel oturumlarda Hz. Ali’nin söylediği sözleri Arapların yaygın âdeti olduğu üzere hafızalarına kaydediyor, başkaları için naklediyor ve bunların yavaş yavaş yazı, mecmua ve kitap hâline gelmesini sağlıyorlardı. Hatta Hz. Ali’nin (a. s) bulunduğu savaşlara katılan ve herkesten daha çok Hz. Ali’nin (a. s) sözlerinin âşığı olan Zeyd b. Vehb, Kitabu’l-Huteb adında bir kitap yazdı. Kendisi hicrî 96 yılında vefat etmesine rağmen kitabı beşinci asra kadar ulaşmıştır. Zira Şeyh Tusî, er-Rical kitabının fihristinde o kitaptan da rivayet etmiştir.

← Tarihte İmam Ali'nin Sözlerinin Toplandığı Eserler

Zeyd b. Vehb'in, Kitabu'l-Huteb adlı eserinin ardından yazılan fakat şu anda örneği bulunmayan, sadece rical ve tercüme âlimlerinin adlarını zikrettiği diğer kitaplar ise şunlardır:
1- Mes’ade b. Sadaka’nın yazmış olduğu Hutebu Emiri’l-Müminin adlı kitapta, İmam Cafer Sadık’tan (a. s) da birtakım hadisler rivayet edilmiştir. Bu kitabın bir nüshası Seyyid İbn Tavus’un eline ulaşmıştır ve Şeyh Hasan Hillî de, Muntehabu’l-Besair kitabında ondan birtakım nakillerde bulunmuştur. Bu kitap veya Mes’ade’nin diğer bir kitabı, Seyyid Haşim Bahranî’nin eline ulaşmış ve o da el-Burhan tefsirinde ondan bazı hususlar nakletmiştir.
2- Hutebu Emiri’l-Müminin adlı kitabı, İsmail b. Mehran yazmıştır. Bu şahıs, İmam Rıza’nın (a. s) ashabındandır.
3- Hutebu Ali (a. s) adlı kitabı, ikinci asrın yazarlarından sayılan İbrahim b. Hakem el-Fezzarî yazmıştır.
4- Hutebu Emiri’l-Müminin adlı kitabı, İmam Hasan’ın (a. s) evlatlarından olan Seyyid Abdulazim el-Hasanî yazmıştır. Bu şahsın kabri Rey şehrinde Ehlibeyt âşıkları tarafından ziyaret edilmektedir. Abdulazim; sekizinci, dokuzuncu ve onuncu imamların zamanında yaşamıştır.
5- Hutebu Emiri’l-Müminin adlı kitabı on, on bir ve on ikinci imamların zamanında yaşayan Salih b. Hammad adlı şahıs yazmıştır.
6- Hutebu Emiri’l-Müminin adında bir başka kitabı da, üçüncü asrın sonlarında yaşayan İbrahim b. Süleyman telif etmiştir.
7- Hutebu Ali adlı kitabı, hicrî 206 yılında vefat eden Hişam b. Muhammed b. Saib-i Kelbî yazmıştır.
8- Hutebu Ali ve Kutubuhu İlâ Ummalihi adlı kitabı, hicrî 225 yılında vefat eden Ali b. Muhammed el-Medainî telif etmiştir.
9- Hutbetu’z-Zehra adlı kitabı, hicrî 157 yılında vefat eden Ebu Mahnef Lut b. Yahya yazmıştır ki içinde Hz. Ali’ye ait hutbeler de mevcuttur.
10- Hutebu Emiri’l-Müminin adlı kitabı, hicrî 332 yılında vefat eden Ebu Ahmed Celludî yazmıştır. Bu kitap, Hz. Ali’nin hutbelerini, mektuplarını, şiirlerini, öğütlerini, güzel sözlerini, dualarını ve şûrada beyan ettiği sözlerini içermektedir.
11- Vakıdî, İbrahim b. Hilal, Kadı Nu’man el-Mısrî ve Nasr b. Müzahim adlı kimselerin kitapları ise rical kitaplarında yer almıştır.

Nehcu’l Belaga’nın Yazımı

[Düzenle]

---

Seyyid Razî, asil ve nefis kitaplara ulaşma açısından çok şanslıydı. Çünkü onun asrında ve yaşadığı yer olan Bağ‌dat’taki iki büyük ve zengin kütüphaneden istifade etme imkânına sahipti. Bu iki kütüphaneden ilki, Seyyid Razî’nin kendi kardeşinin kütüphanesiydi ve seksen binden fazla kitap bulunduruyordu. Bu veya başka sebeplerden dolayı Seyyid Murtaza’ya “Semaninî” (Seksenli) veya “Ebu’s-Semanin” de diyorlardı.
İkincisi ise, Beytu’l-Hikme adıyla bilinen kütüphaneydi. Bu kütüphaneyi, Bahauddevle İbn Babiveyh Deylemî’nin veziri olan Şapur b. Erdeşir, hicrî 381 yılında Memun er-Reşid’in Beytu’l-Hikme’sine benzer bir şekilde kurmuştu. Şapur, bu kütüphaneyi Bağdat’ın Kerh beldesinde, Beynu’s-Sureyn adlı mahallede tesis etmişti. Bu kütüphanede on binden fazla İran ve Irak’tan getirilmiş asıl kitaplar ve Hindistan, Çin ve Rum’dan aslı üzerinden yazılmış nüshalar mevcuttu. Burası Şiîlere mahsus bir kütüphaneydi.
Yakut Hamevî şöyle diyor: “Bu kütüphaneden daha iyi bir kütüphane yeryüzünde yoktu. ”
Bu kütüphane, yaklaşık yetmiş yıl hizmet verdikten sonra hicrî 447 veya 450 yılında Tuğrul Bey’i n Bağdat’a saldırısının ardından kötü ve dinsiz insanların eliyle yakılarak yok edilmiştir.
Seyyid Razî, bu iki kütüphanede mevcut olan kitaplarda gördüğü Hz. Ali’nin (a. s) hutbeler, mektuplar ve kısa sözlerinden fesahat ve belagat açısından beğendiklerini seçmiş ve bunların bütününü bir kitap hâline getirerek Nehcu’l Belaga olarak adlandırmıştır. Kitap, seçilmiş sözlerden oluştuğu ve daha çok edebî boyuta sahip olduğu için de rivayetlerin senedini zikretmemiştir. Hatta bazen bir hutbenin bazı cümlelerini çeşitli yollardan bir araya getirmiş ve birbiri ardınca zikretmiştir. Öyle ki bazen aralarında manevî bir bağ bile gözükmemektedir. 37, 38, 85, 106 ve 120. hutbeler ile 10. mektup gibi.
ez-Zeria adlı kitabın yazarı şöyle der: “Seyyid Razî, bir gün kütüphanesinin ateşe verileceğini ve binlerce yıl sonra insanların Ali’nin (a. s) sözlerini işitmeye muhtaç olacaklarını nereden bilecekti ki?! Bu sözler, şüphesiz İslâm ümmetinin ıslahı ve hidayeti için beyan edilmiş sözlerdir. Seyyid Razî’ye, böylesine değerli bir eser olan Nehcu’l Belaga’yı bizlere hatıra bıraktığı için şükran borçluyuz. ”
ez-Zeria kitabının yazarı bazı bilgisiz ve bağnaz insanların Nehcu’l Belaga’nın kaynağı ve senetleri hakkındaki eleştirileri konusunda ise şöyle diyor: “Bu konuda, Şiî bilginlerin Nehcu’l Belaga’nın hatta Şıkşıkiyye Hutbesi’nin kaynaklarını elimizde kalan kitaplardan da çıkarabileceğini bilmeleri gerekiyor. Öyle ki bu alanda, Nehcu’l Belaga’nın dört katı içindeki sözlerinin kaynaklarını belirten kitaplar yazılmıştır. ”

← Nehcu’l Belaga’daki Mevcut Kaynaklar

Seyyid Razî, on altı yerde Nehcu’l Belaga’nın kaynağına bizzat değinmiş ve aşağıda belirtilen kaynaklardan elde ettiğini söylemiştir. Bu yerler şunlardır:
1- 32. hutbeyi Cahiz’in el-Beyan ve’t-Tebyin kitabından
2- 89. hutbeyi Mes’ada b. Sadaka yoluyla İmam Cafer Sadık’tan (a. s) nakletmiştir. Nitekim İbn Ebi’l-Hadid nüshasında da mevcuttur ve bu hutbe “Eşbah” olarak adlandırılmıştır.
3- 180. hutbe, Nevf-i Bekkalî’den
4- 54. mektubu Ebu Cafer el-İskafî’nin Makamat kitabından
5- 74. mektubu Hişam-ı Kelbî’nin Hat kitabından
6- 75. mektubu Vakıdî’nin Cemel kitabından
7- 78. mektubu Said b. Yahya el-Emevî’nin el-Mağazi kitabından
8- 88. mektubu İmam Muhammed Bâkır’dan (a. s) rivayetle
9- 77. hikmetli sözü Zirar-i Zebbaî’den
10- 104. hikmetli sözü Nevf el-Bekkalî’den rivayetle
11- 147. hikmetli sözü Kumeyl b. Ziyad en-Nehaî’den
12- 373. hikmetli sözü Tarih-i Taberî’den
13- 375. hikmetli sözü Ebu Cuheyfe’den
14- 434. hikmetli sözü Saleb, İbn A’rabî’den
15- 466. hikmetli sözü Müberred’in el-Muktezeb kitabından
16- 4. hikmetli sözü ise Ebu Ubeyd Kasım b. Se‌lâm’dan.

← Nehcu’l Belaga’nın Müstedrekleri

Daha önce de dediğimiz gibi, Müminlerin Emîri Ali’nin (a. s) ashabı onun sözlerinin âşığıydı. İmam Ali (a. s) de böylesine susuz insanlar görünce, ilâhî marifetleri, gerçekleri ve dinî ilkeleri onlara beyan etmeyi bir görev biliyordu. El‌bette itiraf etmek gerekir ki, Hz. Ali’nin söylediği hâlde bize ulaşmayan sözleri elimizdekilerden çok daha fazladır. Zira doğal olarak Hz. Ali’nin (a. s) tüm sözleri yazılmamış, yazılanların bir miktarı da tarihte yer alan bazı üzücü olaylar neticesinde ortadan kaybolmuştur. Ama ne mutlu ki, bugün elimizde var olanlar sadece Nehcu’l Belaga’ya özgü değildir.
Bildiğimiz gibi Seyyid Razî, Hz. Ali’nin (a. s) sadece edebiyat ve belagat özelliği taşıyan sözlerini ve mektuplarını kaydetmiştir. Bu yüzden İbn Ebi’l-Hadid, Seyyid Habibullah Huî ve İbn Meysem gibi bazı Nehcu’l Belaga’yı şerh eden kimseler, bazı hutbelerin şerhinde Seyyid Razî’nin öncesinden veya sonrasından çıkardığı bölümleri de asıl kaynağından nakletmişlerdir. Örneğin, Huî yazdığı kitabında 29, 30, 37, 92 ve 180. hutbeleri şerh ederken, Seyyid Razî’nin çıkarmış olduğu bölümlere de yer vermiştir.
İbn Ebi’l-Hadid de kendi nezdindeki mevcut kaynaklara işaret etmiş ve Seyyid Razî’nin almadığı bölümleri ek olarak zikretmiştir.

←← Nehcu'l Belaga Haricindeki Söz ve Hutbeler

Ali b. Hüseyin Mes’udî de, Ali’nin (a. s) farklı yerlerde buyurduğu hutbelerden 480’den daha fazlasının ezberlendiğini ve sözlü olarak insanlar arasında yaygın hâle geldiğini söylemiştir.
Oysa Nehcu’l Belaga’daki mevcut hutbeler, 239 tanedir ve Mes’udî’nin dediğinin yarısından da azdır. Tuhefu’l-Ukul adlı kitabının 163 sayfasını Hz. Ali’nin (a. s) hutbe, vasiyet ve öğütlerine ayıran Hasan b. Şube şöyle der: “Eğer Hz. Ali’nin (a. s) sadece tevhit hakkıdaki söz ve hutbelerini hiçbir ilave ve başka anlam vermeden bir araya getirecek olursak, Tuhef’ul-Ukul kadar kalın bir kitap olurdu. ”
Hicrî 588 yılında vefat eden İbn Şehraşub, Menakibu Âl-i Ebu Talib adlı kitabında, Nehcu’l Belaga’da mevcut olan Şıkşıkiyye, Tevhit, Kasıa, Eşbah, İstiska ve Garra adlı hutbelerin yanı sıra bu kitapta olmayan başka hutbelerin adını da zikretmektedir. Örneğin; Lü’lü’, İftihar, Dürre-i Yetime, Ekalim, Vesile, Talutiyye, Kasbiyye, Süleymaniyye, Natıka, Dameğa, Fazıha hutbeleri gibi… Daha sonra Zeyd b. Vehb ve Süleyman b. Mehran’ın kitaplarından söz etmekte ve bunların kendi zamanında da var olduğuna işaret etmektedir.

←← Müstedrek Unvanında Yazılan Eserler

Bazı âlimler de Nehcu’l Belaga’nın müstedreki olarak başlı başına birtakım eserler yazmışlardır. Örneğin:
1- Şeyh Hadi Kaşifu’l-Gıta, bu konuda yazdığı kitabının 17-188. sayfalarında Nehcu’l Belaga’nın düzeninde olduğu gibi Hz. Ali’nin söz ve mektuplarını nakletmiştir.
2- Şeyh Muhammed Bâkır Mahmudî, Nehcü’s-Saade Fî Müstedrek-i Nehci’l-Belâğa adlı bir kitap yazmıştır. Bu kitabın dört cildini benim kendim de gördüm, üç cildini ise büyük hatip ve bilgin Seyyid Abduzzehra Hüseynî’ye bizzat kendisi göstermiştir. Bazı büyük bilginler de bu kitabın içeriğini Nehcu’l Belaga’nın kaynakları olarak tanıtmışlardır. Öyle anlaşılıyor ki, sanki Mesadiru Nehci’l-Belâğa ve Esaniduhi kitabıyla karıştırılmıştır.
3- Abdullah b. İsmail el-Halebî’nin yazmış olduğu Kitabu’t-Tezyil adlı eser.
4- İbn Nake Ahmed b. Yahya’nın yazmış olduğu Mulheku Nehci’l-Belâğa adlı kitap.
5- Seyyid Ali Han Emîr Ahvaz’ın babası olan Halef b. Seyyid Abdulmuttalip Meşaşî’n in yazmış olduğu en-Nehcu’t-Takvim kitabı.
6- Seyyid Hasan Mir Cihanî Tabatabaî’nin yazmış olduğu Misbahu’l-Belâğa kitabı.
7- Abdulvahid Amedi’nin yazmış olduğu, Gureru’l-Hikem ve Dürerü’l-Kelim kitabı… Bu kitapta, Nehcu’l Belaga’da çok azı yer alan Hz. Ali’nin (a. s) kısa sözleri yer almıştır. Aynı anlamı taşıyan ama farklı şekillerde yazılmış olan sözleri de vardır. Örneğin, “Edep güzelliği, en üstün soyluluktur. ” sözünün Arapça metninde “hüsn” kelimesi kullanmışken, aynı anlamı ifade eden bir başka hadiste ise “ni’me” kelimesi kullanılmıştır ve her ikisi de “güzel” anlamındadır. “Edepten daha üstün soy yoktur. ” hadisinde de aynı durum göze çarpmaktadır. Zira bir başka yerde, “Edep gibi soy yoktur. ” veya “Soyların en üstünü, güzel edeptir. ” buyrulmuştur ve her üç hadis de aslında bir tek mana ifade etmektedir.
8- İbn Ebi’l-Hadid, kendi Nehcu’l Belaga şerhinin sonuna Seyyid Razî’nin naklettiği kısa sözlere, 998 tane daha ekleyerek bunu el-Hikemu’l-Menşure diye adlandırmıştır.
9- Kadı Kudaî’nin telif ettiği Dusturu Mealimi’l-Hikem kitabı.
10- Ebu’l-Abbas Simerî’nin telif ettiği Kelamu Ali ve Hutebuhu kitabı.
11- Şeyh Ali Vasitî’nin hicrî 457 yılında yazdığı Uyunu’l-Hikem ve’l-Mevaiz kitabı.
12- Mahmud b. Eb Bekir Hafız Medinî’nin telif ettiği Hutebu Ali b. Ebu Talib adlı eser.
13- Fazl b. Hasan Tebersî’nin telif ettiği Nesru’l-Leali adlı eser.
14- Fazl b. Ravendî’nin telif ettiği Nesru’l-Leali adlı kitap.
15- Hicrî 553 yılında vefat eden Reşid Vetvat’ın telif et‌tiği Metlubu Kulli Talib kitabı.
16- Hicrî 841 yılında vefat eden İbn Faht-i Hillî’nin telif ettiği İstihracu’l-Vekayii’l-Mustakbele kitabı.
17- Mir Kasım Karabağî’nin hattıyla yazılmış olan Muntehebu Vesayai Emiri’l-Müminin kitabı.
18- Hacı Sultan İsfahanî’nin hattıyla yazılmış olan Vasayai Emiri’l-Müminin kitabı.
19- Kutbu’l-Ektab Hüseyin Zehebî Şirazî’nin telif ettiği el-Leali’l-Menşure kitabı.
20- Şeyh Abdullah Bahranî Semahicî’nin telif ettiği es-Sahifetu’l-Aleviye kitabı.
21- Hicrî 1320 yılında vefat eden Hacı Mirza Hüseyin Nurî’nin es-Sahifetu’l-Aleviyyetu’l-Saniy e kitabı.
22- Hıristiyan bilginlerinden birinin yazmış olduğu Hikem-i Ali b. Ebî Talib kitabı.
23- Şeyh Muhammed Harz’ın, Şeyh Tayyib Ali Hindî için dikte ettirdiği Huteb-i Emiri’l-Müminin Fi’l-Melahim Mea Şerhiha kitabı.
24- Şeyh Servet Şerkavî el-Mısrî’nin yazmış olduğu Huden ve Nur kitabı.
Şüphesiz bu yazarlar birbirinden haberdar olmadıkları için kitaplarında birçok ortak yönler göze çarpmakta‌dır ve dolayısıyla hepsini Nehcu’l Belaga’nın müstedreki hakkında kaleme alınmış bağımsız birer eser olarak kabul etmek mümkün değildir. Ancak bu kadar geniş çaplı araştırmalar, Nehcu’l Belaga’nın senetlerinin sağlamlığını ortaya koymaktadır.

←← Necaşi ve Allame Emini'nin Zikrettiği Eserler

Rical ve biyografi âlimleri, Seyyid Razî’nin yazdığı kitaplar hakkında birçok söz söylemişlerdir. Diğer yazarların eserleri gibi Seyyid Razî’nin eserleri hakkında da yeterli bir araştırma yapılamamıştır. Biz de burada itibar ve güven açısından birinci derecede öneme sahip olan Neccaşî’nin sözünü nakletmek istiyoruz.
Neccaşî kendi fihristinde Seyyid Razî’nin kaleme aldığı on iki kitabı nakletmiştir. Bu kitapları şu şekilde sıralayabiliriz:
1- Mecazu’l-Kuran; 2- ez-Ziyadat Fî Şi’ri Ebî Te‌mam; 3- Ta’liku Hilafi’l-Fukeha; 4- Ta’likat Ala İzahi Ebî Ali el-Farisî; 5- el-Ceyd Min Şi’ri İbn Haccac; 6- Muhtaru Şi’ri Ebî İshak es-Sa’bî; 7- Ma Dare Beynehu ve Beyne Ebî İshak; 8- ez-Ziyadat Fî Şi’ri Ebi’l-Haccac; 9- Nehcu’l Belaga; 10- Hesaisu’l-Eimme; 11- Hakaiku’t-Tenzil (Te’vil); 12- Mecazatu’n-Nebeviyye (Mecazatu Asari’n-Nebiyy).
Merhum Allame Eminî, bu listeye Razî’nin beş kitabını daha eklemiştir. Ama sözünü ettiğimiz konu için, Hakaiku’t-Tenzil ve Mecazatu’n-Nebeviyye adlı iki kitabı kaynak olarak kabul ediyoruz. Çünkü Nehcu’l Belaga’nın senetleri hususunda, bu iki kitap dışında şüpheye düşülmüştür. Bu iki kitabı Seyyid Razî’nin yazdığı konusunda hiç kimse şüphe etmemiştir. Ehli-Sünnet âlimlerinden olan İsmail Paşa bu iki kitabın adından söz etmiş,

← Nehcu'l Belaga'nın Yer Verildiği Kitaplar

Bağdadî de Hakaiku’t-Tenzil kitabı hususunda şöyle demiştir: “Seyyid Razî, Kuran’ın manaları husu‌sunda bir benzerini kaleme almanın mümkün olmadığı bir kitap yazmıştır; öte yandan her iki kita‌bında da Nehcu’l Belaga adlı kitabından söz etmiştir. ”
1- Seyyid Razî, Mecazatu’n-Nebeviyye adlı kitabında beş yerde Nehcu’l Belaga’ya işaret etmektedir:
a) “Benim yanımda insanlardan en çok gıpta edilmesi gereken kimse, yükü hafif olan mümindir. ” hadisi hakkında şöyle diyor: “Bu sözün beyanı ise Müminlerin Emîri Ali’nin (a. s) şu sözlerinde yer almıştır: ‘Yükünüzü hafif tutun ki katılasınız…’ Ki biz bunu Nehcu’l Belaga adlı kitabımızda zikrettik. ”
b) “Bana en çabuk ulaşacaklarınız, eli uzun (cömert) olanlarınızdır. ” hadisindeki bu cümleyi, Nehcu’l Belaga’dan naklettiği Hz. Ali’nin (a. s) şu sözüne benzetmektedir: “Kısa elle ihsan edilene, uzun elle ihsan edilir. ”
c) “Şüphesiz ki dünya göçüp gitmiştir. ” hadisi hususunda, bu kelamın Müminlerin Emîri Ali’den (a. s) de nakledildiğini beyan etmekte ve burada Nehcu’l Belaga’yı zikretmektedir.
d) “Kuran’da hiçbir ayet nazil olmamıştır ki…” hadisinin açıklamasında, Hz. Ali’nin (a. s) Nehcu’l Belaga’da yer alan şu sözünü hatırlatmaktadır: “Kuran çok yönlü bir taşıyıcı‌dır. ”
e) “Kalpler kaplara benzer, bazısı diğerinden daha çok alır. ” hadisini tabir farklılığıyla Nehcu’l Belaga’da Hz. Ali’den (a. s) nakletmektedir.
2- Maalesef sadece beşinci cildi bulunan, diğer ciltlerinin ise nerede olduğu bilinmeyen Hakaiku’t-Te’vil kitabının Necef’te basılan mevcut cildinin 167. sayfasında şöyle demektedir: “Eğer birisi sözlerimizin delilini bulmak istiyorsa yazdığımız ve adını Nehcu’l Belaga koyduğumuz kitabı dikkatle incelemelidir. ”
Daha önce de dediğimiz gibi Nehcu’l Belaga kitabı Seyyid Razî’nin daha önce kaleme aldığı Hesaisu’l-Eimme kitabının bir bölümüdür. Bu kitabın bir nüshasını Merhum Muhaddis Nurî, Şeyh Hadi Âl-i Kaşifu’l Gıta kütüphanesinde, diğer nüshası ise Hindistan Rambur Kütüphanesi’nde olduğunu söylemektedir. Dolayısıyla bu kitabı Seyyid Razî’nin yazdığı kesin ve şüphe götürmez bir gerçektir ve hicrî 1369 yılında Necef’te ba‌sılmıştır.

Nehcu’l Belaga’nın Şerhleri

[Düzenle]

---

Bildiğimiz kadarıyla Kuran-ı Kerim’den sonra Nehcu’l Belaga kadar dünyadaki kitaplar arasında İslâm bilginlerinin dikkatini bu kadar çeken başka bir kitap yoktur. Nehcu’l Belaga hakkında şerh, talik, tercüme ve birçok kitaplar yazılmış, çeşitli dünya dillerine tercüme edilmiştir. Birçok âlimler tarafından bazı bölümleri şerh edilmiş, şiir diliyle ifade edilmiş, hakkında müstedrek kitaplar yazılmış, lügatleri açıklanmış, seçmeler yapılmış, kelimelerinin anlamı izah edilmiş ve kaynakları belirtilmiştir.
Bütün bu hususlarda, birçok eserler kaleme alınmıştır ve henüz de alınmaktadır. Evet, canlı olmak, sürekli parlamak ve bilginlerin dikkatini çekmek budur.

← Şii Alimlerin Şerhleri

Nehcu’l Belaga’yı Merhum Muhaddis Nurî, S eyyid Muhsin Emin, Merhum Şeyh Abdülhüseyin Eminî, Merhum Hacı Şeyh Ağabozorg Tahranî (Râzî), Seyyid Abduzzehra Hatip Hüseynî ve benzeri birçok ünlü âlim de detaylı olarak şerh etmişlerdir.
Merhum Şeyh Tahranî, tercüme ve şerh hususunda 147 eserden söz etmektedir. Ama o sadece Şiîlerin yazdığı eserleri zikretmiştir. Dolayısıyla da ez-Zeria kitabının diğer ciltlerinde özel isimlerle yazılmış olan bazı şerhleri hesaba katmamıştır. Merhum Eminî yetmişten fazla şerh saymış, Seyyid Abduzzehra Hatip ise 143 şerh, tercüme ve açıklama zikretmiştir. Elbette bunlar arasında 20 cildi bulan eserler de vardır. Şerh-i Huî ve Şerh-i İbn Ebi’l-Hadid gibi.
Şeyh Nurî, Nehcu’l Belaga’yı şerh eden ilk kişinin Beyhakî olduğunu ifade etmektedir. Muhaddis Kummî de el-Kuna ve’l-Elkab adlı kitabında bu görüşü kabul etmiştir. Bizzat Beyhakî de şöyle söylemiştir: “Benden daha önce hiçbir âlim Nehcu’l Belaga’yı şerh etmemiştir. ”
İbn Ebi’l-Hadid ise, Nehcu’l Belaga’yı ilk şerh eden kimsenin Kutb-i Ravendî olduğunu söylemiştir. Hakeza Riyazu’l-Ulema kitabının sahibi de bu görüşü kabul etmiştir.
Ama hiç şüphe yok ki, Seyyid Razi’nin çağdaşı olan Ali b. Nasır’ın, A’lamu Nehci’l-Belâğa kitabı, Nehcu’l Belaga hakkında yazılan ilk kitaptır. Seyyid Muhsin Emin ise onun el-Mearic Fî Şerhi Nehci’l-Belâğa adlı bir kitabı olduğunu da ifade etmektedir.

← Ehli-Sünnet Alimlerinin Şerhleri

Şimdi de zahiren Ehlisünnet ve’l Cemaat’ten olan ve Nehcu’l Belaga’yı şerh eden bazı âlimlerin adını zikretmek istiyoruz:
1- Muhammed b. Amr. Fahr-i Râzî adıyla tanınmış ve hicrî 606 yılında vefat etmiştir. Tarihu’l-Hukema kitabında belirtildiği üzere başlamış olduğu şerh yarım kalmıştır.
2- İbn Ebi’l-Hadid adıyla tanınan Abdulhamid b. Muhammed Mütezilî Medayinî. 656 yılında vefat etmiş ve şerhini dört yıl sekiz ayda bitirmiştir. Bu şerh oldukça kapsamlı, tam ve hatta mevcut şerhlerin en iyilerinden sayılmaktadır. Hatta bazı Şia âlimleri onun kitabına özet eserler yazmışlardır. İkdu’n-Nazid, Selasilu’l-Hadid ve er-Reddu Alâ İbn Ebi’l-Hadid gibi.
3- Yazarının bir gurup Ehli-Sünnet âlimleri olduğu belirtilen ve Astane Kütüphanesi’nde bulunan en-Nefais Fî Şerhi Nehci’l-Belâğa adlı kitap.
4- Mutevvel-i İrşad ve Tehzibu’l-Mantık kitaplarının sahibi olan ve hicrî 792 yılında vefat eden Molla Sa'duddin Taftazanî Şafiî.
5- Keşfu’z-Zunun kitabında yer aldığı üzere hicrî 922 yılında ölen Kıvamuddin Yusuf b. Hasan Kadı Bağdadî.
6- Sahih-i Buhari’ye şerh yazan ve hicrî 650 yılında ölen, lügat ve hadis âlimlerinden olan Hasan b. Muhammed Saganî Hanefî.
7- Hicrî 1322 yılında ölen Mısır Müftüsü Şeyh Muhammed Abduh.
8- Muhammed Abduh’un şerhini, İbn Ebi’l-Hadid’in şerhinden eklerle nakleden Muhyiddin Hayyat.
9- el-Ezher Üniversitesi’nin Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Muhammed Muhyiddin.
10- Nehcu’l Belaga’nın zor kelimelerini şerh eden Üstat Muhammed Hasan Nail Mersefî. Eseri, hicrî 1328 yılında Mısır’da basılmıştır.
11- Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Şerhi iki cilt olup hicrî 1383 yılında Daru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye’de basılmıştır.
Sünnî veya Şiî bütün bu âlimlerin hepsi de yazdıkları kitapların önsözünde, Nehcu’l Belaga kitabının Hz. Ali’nin sözleri olup, Seyyid Razî tarafından bir araya getirildiğine kesin bir şekilde inandıklarını dile getirmişlerdir. Hatta Şeyh Muhammed Abduh, Nehcu’l Belaga’nın içindeki kelimelere dayanmakta ve bunlarla lügat ehli aleyhine deliller getirmektedir. 195. hutbenin içinde yer alan bazı cümleleri, bazı edebî kurallar hakkında edebiyatçıların yanıldığına dair delil olarak sunmuş ve Hz. Ali’nin sözünün hüccet olduğunu dile getirmiştir.

Nehcu’l Belaga’nın Hafızları

[Düzenle]

---

Hadis âlimleri, sürekli Kuran-ı Kerim’den sonra Nehcu’l Belaga’yı hıfzetmeye önem vermişlerdir. Burada onlardan bazısını zikretmek istiyoruz.
1- Şeyh Muntecebuddin’in dediği üzere, Seyyid Razî’ye yakın bir zamanda yaşamış olan Kadı Cemalüddin Kaşanî.
2- İbn Kesir’in tarihinde ve İbn Cevzî’nin de Muntezem adlı eserinde belirttiği üzere, hicrî 564 yılında ölen Ebu Abdullah Muhammed el-Farukî.
3- Hicrî 1280 yılında vefat eden Seyyid Muhammed el-Mekkî el-Hairî.
4- Şeyh Muhammed Hüseyin Mürüvvet Hafız el-Amilî.
Elbette Nehcu’l Belaga’nın bütün hafızlarını sayabilmek mümkün değildir. Çünkü birçok insan bunu açıklamamış ve tarih de adını kaydetmemiştir. Bazıları ise yüzde doksan beşini ezberlediği hâlde hafız sayılmamışlardır. Yazar da bu son gruptan üç çağdaş âlimi bizzat tanıdım ki, içlerinden biri de vefat etmiştir.
Ayrıca yazarlık hususunda neredeyse darbımesel haline gelen ve hicrî 2. asrın başlarında yaşamış bulunan Abdulhamid Kâtip de şöyle söylemektedir: “Ben, Ali’nin (a. s) yetmiş hutbesini ezberledim, daha sonra zihnim kaynadıkça kaynadı. ”
Arap Hatiplerinin darbımeseli hâline gelen İbn Nubate ise şöyle diyor: “Ben, Hz. Ali’nin (a. s) sözlerinden yüz bölüm ezberledim ve bu benim için bitmeyen bir ha‌zine oldu. ”

Nehcu’l Belaga’nın Kurân’la Olan İlişkisi

[Düzenle]

---

Müminlerin Emiri Ali (a. s) , bazı yerlerde sözlerine delil olarak Kuran ayetlerini zikretmiştir. Seyyid Razî, bunlardan bazısına Nehcu’l Belaga’da yer vermiştir. Örneğin:
1- “Bu ahiret yurdunu, yeryüzünde böbürlenmeyi ve bozgunculuğu istemeyen kimselere veririz. Sonuç Allah’a karşı gelmekten sakınanlarındır. ”
2- “Kitapta biz hiçbir şeyi eksik bırakmadık. ”
3- “Eğer o, Allah’tan başkasından gelseydi, onda çok aykırılıklar bulurlardı. ”
4- “Vallahi biz apaçık bir sapıklıkta idik; çünkü biz sizi âlemlerin Rabbine eşit tutmuştuk…”
5- “Melekler şerefli kılınmış kullardır. Allah’tan önce söz söyleyemezler; ancak O’nun emri üzerine iş yaparlar. ”
6- “Dünya hayatı gökten indirdiğimiz su gibidir ki, onunla insan ve hayvanların yiyeceği bitkiler yetişip bir‌birine karışmıştır. ”
7- “Gizliliklerin ortaya çıkacağı gün. ”
8- “Göğü, kitap dürer gibi dürdüğümüz zaman, yarat‌maya ilk başladığımız gibi katımızdan verilmiş bir söz olarak onu tekrar var edeceğiz. Doğrusu biz yaparız. ”
Dr. Suphi Salih, Nehcu’l Belaga’nın şerhinde bu Kuran ayetleri için özel bir fihrist hazırlamış ve 110 ayete yer vermiştir. Bunlardan bazısında birden fazla ayet şahit gösterilmiştir; bazısında ise bir ayetin sadece bir bölümü şahit gösterilmiştir; ama çoğu tam bir ayet olarak şahit tutulmuştur.
Bunların dışında Rabıta-i Kuran ve Nehcu’l Belaga adında yazmış olduğum kitapta, anlam açısından Kuran ile uyuşan Nehcu’l Belaga’nın 150’ye yakın sözlerini zikrettim. Örneğin:
1- Nehcu’l Belaga: “Sayıcılar nimetlerini sayamazlar. ”
Kuran-ı Kerim: “Allah’ın nimetini sayacak olsanız bitiremezsiniz. ”
2- Nehcu’l Belaga: “Sonra onu gezegenlerle ve ışıldayan yıldızlarla süsledi. ”
Kuran-ı Kerim: “Şüphesiz Biz, yakın göğü bir süsle, yıldızlarla süsledik. ”
3- Nehcu’l Belaga: “Sizleri düşmanınızla cihada davet edince, korkudan gözleriniz dönüyor, adeta ölümün çetinliği ve gaflet sarhoşluğu içinde çırpınıyorsunuz. ”
Kuran-ı Kerim: “Kalplerine korku gelince, ölüm baygınlığı geçiren kimse gibi gözleri dönerek, sana baktıklarını görürsün. ”
Ben Nehcu’l Belaga’nın Kuran ile olan ilişkisinin bu 150 husus ile sınırlı olduğunu iddia etmiyorum. Çünkü tümüyle sayabilmek için insanın öncelikle Nehcu’l Belaga’yı hıfzetmiş ve zihnine yerleştirmiş olması gerekir. Ancak böylece Kuran ayetlerinden birini görünce Nehcu’l Belaga hazinesinden hıfzettikleri arasında ilgili cümleyi bulup ayırabilir.
Bununla birlikte Nehcu’l Belaga’nın bazı hutbeleri de Kuran’dan bir ayet veya surenin tefsiri niteliğindedir. Örneğin, 219. hutbe, Tekâsür Suresi'nin tefsiridir. 221. hutbe, “Ey insan! Kerim olan Rabbine karşı seni aldatan nedir?” ayetinin tefsiri konumundadır. 220. hutbe ise, “Allah’ın yüksek tutulmasına ve içlerinden adının anılmasına izin verdiği evlerde, insanlar sabah akşam O’nu tespih ederler. ” ayetinin tefsiridir.
Ayrıca Nehcu’l Belaga’da 21 yerde Kuran’ın niteliklerinden söz edilmiştir. Bu, Dr. Suphi Salih’in fihristinde de vardır. Elbette bazı hususları da yine gözden kaçırmıştır ki, bunlara da benim yazmış olduğum el-Kâşif kitabındaki “Kuran ve Kitabullah” kelimesinin beyanında yer verilmiştir. Dolayısıyla altı yerinde Kuran ile Nehcu’l Belaga kitabının ilişkisini açıklayan Rabita-i Kuran Ba Nehcu’l Belaga isimli kitabım bu hususta araştırmacılar için bir kılavuz konumundadır.

Nehcu’l Belaga’nın Lafızlarına İstinat Edilebilir Mi?

[Düzenle]

---

Bilindiği gibi Nehcu’l Belaga Müminlerin Emîri Hz. Ali’nin (a. s) hutbeleri, mektupları ve kısa sözleri olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Hz. Ali’nin (a. s) mektup ve kısa sözleri hususunda hiçbir şüphe yoktur ve bizzat lafızları muteber ve istinat edilebilir bir konumdadır.
Öyle ki bir mektubu olduğu gibi korumak ve kısa sözleri ez‌berlemek kolay ve yaygın görülen bir olaydır. Ama Nehcu’l Belaga’nın uzun ve detaylı hutbeleri hususunda şöyle söylenmektedir: “Eğer Ali (a. s) o hutbeleri bir minberin üzerinde veya savaş meydanlarında söylemiş ise, duyan kimselerin o kelimeleri olduğu gibi ezberlemesi ve yazması nasıl mümkün olabilir?”
Bu soruya şöyle cevap verenler vardır: “Hutbelerin ravileri anlam ve içeriğini ezberlemiş, ama kendi fikir ve dikteleriyle birtakım ifadeler beyan etmişler ve yazmışlardır. ”
Bu cevap birçok yönden kabul edilemez konumdadır:
Birincisi: Daha önce de belirttiğimiz gibi, Nehcu’l Belaga fesahat ve belâgat açısından bilginlerin ve edebiyatçıların şaşkınlığa düştüğü sözlerden oluşmaktadır. Bu yüzden Nehcu’l Belaga’nın beşer sözünün üstünde, Allah sözünün altında yer aldığını beyan etmişlerdir. Ayrıca bilindiği gibi fesahat ve belâgat sadece lafız ile ilgili nitelikler değil, bunun yanında cümlenin akıcı, revan, karmaşadan uzak, itici olmayan anlamsız karşılaştırmalara yer vermeyen ve benzeri niteliklerden uzak olmasını da ifade etmektedir. Dolayısıyla eğer Nehcu’l Belaga’nın lafızlarını raviler inşa etmişlerse, o hâlde Ali’yi değil, bizzat inşa eden kimseleri fesahat ve belâgat açısından övmek gerekir.
İkincisi: Nehcu’l Belaga’da yer alan uzun hutbelerin bir benzerini, Peygamber (s. a. a) ve Ehlibeyt İmamları’ndan öğüt ve delil gösterme noktasında nakledilen hadis ve rivayetlerde de görmek mümkündür. İslâm bilginleri özellikle de büyük fakihler, Nehcu’l Belaga’nın lafız ve ibaretlerinin bizzat kendisini şahit göstermişlerdir. Aynı zamanda Nehcu’l Belaga’nın bütün şarihleri (şerh edenleri) de hutbeleri şerh ederken, kayıtlara geçen lafızların edebî ve lügavî özelliklerini zikretmiş ve açıklamışlardır. Hatta bazen şöyle demişlerdir: “Eğer bu kelime yerine örneğin falan kelime kullanılmış olsaydı, edebî özellik taşımazdı. ” Dolayısıyla açıkça görüldüğü gibi bütün âlim ve bilginleri böylesine sorunlardan gafil bilmek mümkün değildir.
Üçüncüsü: Hz. Ali (a. s) zamanında yaşayan bazı şair‌lerden de oldukça uzun ve detaylı şiirler nakledilmiştir. Ayrıca bu şiirler irticalî ve bir yazıya dökülmeksizin beyan edilmiştir. Örneğin, Hassan b. Sabit’in Gadir-i Hum’da okuduğu şiir on beş beyitten oluşmaktadır ve el-Gadir kitabında da nakledilmektedir. Ayrıca Kays b. Sa’d, Kumeyl, Ferazdak gibi kimselerden uzun şiirler ve Sahban Vail ve Kays b. Harice gibi kimselerden oldukça uzun hutbeler nakledilmiştir. Bunların hepsi, ön hazırlığı yapılmadan yazıya dökülmeksizin (irticalî) beyan edilen şiir ve hutbelerdir. Şu anda da edebiyat ve tarih kitaplarında kayıtlıdır.
Dolayısıyla bu şiir ve hutbelerin kaydedilmesi hususunda şöyle demek gerekir: Araplar oldukça güçlü ve sağlam hafızaları sayesinde şiirleri olduğu gibi ezberliyorlardı ya da bu, şiirlerin yazılmasında onlara büyük kolaylık sağlıyordu. Veya raviler, şair ve hatiplerin konuşmasından sonra onları birbirlerine aktarıyor ya da bilemediğimiz bir tarzda ibare ve kelimeleri olduğu gibi kaydediyorlardı. Zira belli bir vezin ve kafiye ölçüsü olan şiirleri sadece anlamıyla nakletmek mümkün değildir. Nitekim Nehcu’l Belaga’daki hutbelerin çoğu da belli bir kafiye ve vezne sahiptir. Lafızları değiştirmek, bu sözün kelam ve veznini bozmaktadır. Hatta bazen iki kelimeden sadece bir kelimesi kafiye ve vezne sahiptir. Nitekim aşağıdaki cümleler Hz. Ali’nin (a. s) Garra adıyla bilinen uzun hutbesinde yer almıştır:
“O insan, rahimlerin karanlıklarında gizlice tasarlanıp kararlaştırılan dökülmüş erlik suyu ve yaratılışı noksan bir kan parçası, bir pıhtı değil miydi? Sonra rahimde bir yavru oldu. Çıkıp süt emen bir çocukken, ergenlik çağına geldi. Sonra da kendisine duyduğunu belleten bir gönül, konuşan bir dil, bakıp gören bir göz ve‌rildi ki duyup gördüğünü anlasın, ibret alsın ve kötülüklerden kaçınsın. Ama o büyüyüp geliştiğinde tekebbüre kapıldı, yüz çevirdi, heva ve hevesine uydu, lezzetlere dalsın diye dünyası için çalışıp çabaladı, zorluğa düştü. Belaya düşeceğini ummaz, korkması gerekenden korkmaz oldu. ”
Az da olsa Arapça bilen herkes bu tür tabirlerin Sahban ve Kays gibi kimselere ait olduğuna ihtimal vermez. Zira fesahat ve belâgat dâhilerinin kitaplarında bile böylesine cümleler görülmemektedir. Bu lafız ve ibarelerin kafiye ve vezni korunduğu hâlde değiştirilmesi mümkün değildir. Örneğin, hutbede geçen “yafien” kelimesi yerine, “mürahiken” kelimesi koyulabilir veya “müzdeciren” kelimesi yerine, “müntehiyen” kelimesi geçirilebilir. Ama bu değişiklik mana açısından doğru olsa da, “ayn” ve “ra” harflerinin kafiye ve veznini ortadan kaldırmaktadır. O hâlde, bu kelime ve lafızların olduğu gibi İmam Ali’nin (a. s) mübarek ağzından çıkan kelimeler olduğunu kabul etmek zorundayız.

Nehcu’l Belaga’nın Kaynakları

[Düzenle]

---

Bazı İslâmî fırkalar araştırılmamış, kendile‌rine miras kalmış inançları doğrultusunda Nehcu’l Belaga’da yer alan bazı konuların kendi inançlarıyla çeliştiğini sanmışlardır. Dolayısıyla da Nehcu’l Belaga’nın Hz. Ali’nin (a. s) sözleri olduğu hakkında şüpheye düşmüş ve bu kitabı Seyyid Razî ve kardeşi Seyyid Murtaza’nın yazdığını söylemişlerdir.
Bu yüzden bazı yazarlarımız ve araştır‌macılarımız, Nehcu’l Belaga’daki bütün hutbe, mektup, vasiyet ve kısa söz‌leri Seyyid Razî daha doğmadan veya bizzat o asırda ya da sonraki asırda yazılmış olan kay‌naklardan elde etmeye çalışmışlardır. Bu sözlerin sağlam, güvenilir kaynaklarla Hz. Ali’ye (a. s) ulaşmış olmasına büyük özen göstermişlerdir. Bu konuda buldukları kitap‌ları, sayfa numaralarını ve kitabın diğer özelliklerini en ince detayına kadar zikretmiş ve büyük bir başarı elde etmişlerdir. Benim bu konuda tanıdığım kimseler şunlardır:
1- Hadi Kaşifu’l-Gıta, kendi Müstedrek-i Nehcu’l Belaga kitabının bir bölümünü Nehcu’l Belaga’nın kay‌naklarına ayırmış, 236. sayfadan 265. sayfaya kadar bu kaynakları zikretmiştir.
2- Seyyid Hibetüddin Şehristanî, Mahuve Nehcu’l Belaga adlı kitabında daha çok itiraz edilen Şıkşıkıyye hutbesinin kaynaklarını zikretmiş ve bu hutbeyi Seyyid Razî’den önce ve sonra, kendisiyle çağdaş dokuz kaynaktan nakletmiştir. Ayrıca ifade farklılıklarını da beyan etmiştir. Araştırmalarım neticesinde bulduğum ve Merhum Şehristanî’nin görmediği kitaplardan biri de, Sibt İbn Cevzî’nin Tezkiret’ul Havas adlı kitabıdır. İbn Cevzî, kitabının 124. sayfasında şöyle der: “Nehcu’l Belaga’nın sahibi Seyyid Razî, Şıkşıkiye hutbesinin bir bölümünü zikretmiş, bir bölümünü de atmıştır. Ama ben bu hutbenin tümünü zikrediyorum. ”
Daha sonra da hutbenin senedini şeyhi olan Ebu’l-Kasım Anbarî’den, İbn Abbas’a ulaşana dek zikreder.
3- Abdullah Nimet, Mesadiru Nehci’l-Belâğa kitabının ikinci bölümünde, 130 ila 320. sayfalarında bu kaynakları sıralamakta, cilt ve sayfalarını belirtmektedir.
4- Ali Han Arşî, İstinadu Nehci’l-Belâğa adlı kitabında sadece Hindistan Rambur kütüphanesinde bulduğu kaynaklardan söz etmiş; bu küçük risalesinde söz konusu kütüphanelerdeki nüshalarda Nehcu’l Belaga’nın hutbe, mektup ve hikmetli sözlerinden bulduklarını cilt ve sayfa numaralarıyla birlikte zikretmiştir.
5- Seyyid Abdu’z-Zehra Hüseyin Hatip ise, Mesadiru Nehci’l-Belâğa ve Esaniduhu adlı kita‌bında bütün gü‌cüyle Nehcu’l Belaga’daki sıralamayı göz önüne alarak Nehcu’l Belaga’nın bütün kaynaklarını bulmaya ve zikretmeye çalışmıştır. Anladığım kadarıyla bu kitabın sadece dört cildi bası‌labilmiştir. Muhterem yazar, Nehcu’l Belaga’nın bütün kaynaklarını 26 ila 37. sayfalarında yer verdiği 109 kaynak kitaptan çıkarıp nakletmiştir.

Dipnot

[Düzenle]

---